9.4 C
Kiev
Cuma, Mart 29, 2024
spot_imgspot_imgspot_imgspot_img

Yarın 29 Ekim; Cumhuriyetin Kuruluşu’nun 84. Yıldönümü

Image

Peki 28 Ekim 1923 gecesi ne oldu?

O pazar Türkiye krizdeydi. Hükümet istifa etmişti. Meclis kulisinde formüller üretiliyordu. Oysa düğümü çözecek formül, Gazi Paşa’nın beynindeydi. Bunu, sadece gece sofraya davet ettiği en yakınlarına açıkladı. 28 Ekim’de Çankaya’da bulunanlar, bakın o tarihi geceyi nasıl anlattılar…

 

 

 29 Ekim aslında Mustafa Kemal Paşa’nın yarattığı suni bir krizden doğmuştur. Paşa kendi yarattığı bu krizi kendisi çözerek Cumhuriyet’i doğurmuştur. Tam bir satranç oyunudur bu; bir hamle yaparken üç hamle sonrasını düşünür.

 

23 Ekim’de Ali Fuat Paşa’yı Meclis 2. Başkanlığı’ndan istifa ettirir.

24 Ekim’de Fethi Bey’i İçişleri Bakanlığı’ndan…

25 Ekim’de Halk Partisi grubunda bu iki koltuk için seçim yapılır.

Gazi Paşa iki koltuk için de aday göstermez; grubu serbest bırakır.

Başkanlığa “”muhalif”” Rauf Bey seçilir. Böylece kriz hepten tırmanır.

26 Ekim’de Kemal Paşa kabineyi Çankaya’ya çağırıp “”Hepiniz istifa edeceksiniz”” der; “”Meclis yeniden görevlendirirse de görevi kabul etmeyeceksiniz.””

27 Ekim’de hükümet istifa eder.

28 Ekim günü -bugünkü gibi- bir pazardır.

Ülke hükümetsiz; kafalar bulanıktır.

Meclis’te yeni bir hükümet için kulis yapılmaktadır.

Bu arada “”muhalifler”” Rauf Bey, Doktor Adnan, Refet Paşa, Ali Fuat Paşa, İstanbul’da buluşur, akşam Halife Abdülmecid Efendi ile yemekte buluşmak üzere Saray’a giderler.

O gece Çankaya’da da bir yemek vardır.Yarın 29 Ekim; Cumhuriyetin Kuruluşu’nun 84. Yıldönümü - 1

Mustafa Kemal, Meclis çıkışı, en yakınlarını sofraya çağırmıştır.

Ama bu kez sofrada içki yoktur.

Siyasi krizi çözecek formül açıklanacaktır.

Formülün adı Cumhuriyet’tir.

 

Görev dağılımı

Gazi planını sofradakilere açıklar.

Buna göre, sofradakilerden bazıları, ertesi günkü parti grup toplantısında hükümet sorununu çözmek için Genel Başkan’ın görevlendirilmesini isteyecektir.

Genel Başkan da krizin çözümü için “”Anayasa değişikliği”” önerecektir.

Bu değişiklikle devletin hükümet şekli “”Cumhuriyet”” olarak belirlenecek ve Başbakan’ı atama yetkisi Meclis’ten alınıp Cumhurbaşkanı’na verilecektir.

Sonra da yine sofradakilerin ikna edeceği güçlü hatipler, söz isteyip bu formülü savunacaklardır.

Asker taşkınlıklara karşı tedbir alacaktır.

28 Ekim gecesi bu plan üzerinde anlaşılır. Gazi hem yarattığı suni krizi çözecek hem de ülkesini, yıllardır zihninde sır gibi taşıdığı idealine, cumhuriyete kavuşturacaktır.

Gelin, 84 yıl önceki 28 Ekim gecesini, o geceki konukların hatıralarından okuyalım.

 

MUSTAFA KEMAL PAŞA

“”Arkadaşları görevlendirdim””

“”Gece olmuştu. Çankaya’ya gitmek üzere Meclis binasını terk ederken koridorlarda beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit Paşa’lara rastladım. Ali Fuat Paşa, Ankara’dan hareket ederken bunların Ankara’ya geldiklerini o günkü gazetede ‘Bir Uğurlama ve Bir Karşılama’ başlığı altında okumuştum. Henüz kendileriyle görüşmemiştim. Benimle konuşmak üzere geç vakte kadar orada beklediklerini anlayınca akşam yemeğine gelmelerini, Milli Savunma Bakanı Kazım Paşa aracılığıyla kendilerine bildirdim. İsmet Paşa’yla Kazım Paşa’ya ve Fethi Bey’e de Çankaya’ya benimle birlikte gelmelerini söyledim. Çankaya’ya gittiğim zaman orada beni görmek üzere gelmiş bulunan Rize milletvekili Fuat, Afyonkarahisar milletvekili Ruşen Eşref Bey’le karşılaştım. Onları da yemeğe alıkoydum.

Yemek sırasında ‘Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz’ dedim.

Hazır bulunan arkadaşlar derhal fikrime iştirak ettiler. Yemeği terk ettik. O dakikadan itibaren, nasıl hareket edileceği hakkında kısa bir program yaparak arkadaşları görevlendirdim. (…) O gece birlikte olduğumuz arkadaşlar erkenden ayrıldılar. Yalnız İsmet Paşa Çankaya’da misafirdi. Onunla yalnız kaldıktan sonra bir kanun tasarısı taslağı hazırladık.””

(“”Mustafa Kemal Atatürk, “”Nutuk””)

 

 İSMET İNÖNÜ

“”Diz dize oturduk. O söyledi ben yazdım””

“”28 Ekim gecesi (…) Cumhuriyet üzerinde aramızda yapılmış bir münakaşa yoktur. Sadece karar verilmiştir ve meseleyi ne şekilde bir kanun haline getireceğiz ve neticeye vardıracağız, bunun üzerinde durulmuştur. O tarihi gecede Atatürk’ün kendilerine tamamıyla itimat ettiği arkadaşlar bulunmuştur. Bunların çoğu eski arkadaşlardır. Hepimizin itimat ettiğimiz arkadaşlar…”” Yarın 29 Ekim; Cumhuriyetin Kuruluşu’nun 84. Yıldönümü - 3

(“”İsmet İnönü: Hatıralar””,

Bilgi, 1987)

“”Davetlileri kısaca selamladıktan sonra Atatürk’le biz bize kaldık. Hiçbir konuşma olmadan diz dize oturduk.””

(Nazmi Kal, “”İsmet İnönü: Televizyona Anlattıklarım””, Bilgi, 1993)

“”Evvela Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun metnini görüştük. Her madde üzerinde eskisi ile yenisi arasında mukayeseler yapıyorduk. Atatürk neticeyi dikte ediyordu. Ben yazıyordum. Bu suretle tamamlandıktan sonra bütün metni bir kere baştan aşağıya okudum. Atatürk dikkatle dinledi. Bittikten sonra biraz düşündü ve ‘Hazırlık tamam’ dedi.

O gece Köşk’te misafiriydim. Odama çekildim. Ertesi sabah metni bir kere daha gözden geçirdik ve beraberce Meclis’e gittik. Oldu bitti.””

(Abdi İpekçi, “”İnönü, Atatürk’ü Anlatıyor””, Cem, 1968)

 

 KAZIM ÖZALP

“”Ertesi gün söz alacak isimleri saptadık””

“”O gece Atatürk, Çankaya’ya giderken beni çağırdı.

‘- Kemalettin Sami ve Halit Paşaları al, Köşke gelin’ dedi.

Sonra İsmet Paşa ile Fethi Bey’i de çağırdı. Biz oraya gittiğimizde Atatürk’ü görmeye gelmiş bulunan Ruşen Eşref ve Fuat’ı da bulduk. Biraz o günkü grup müzakereleri hakkında konuştuktan sonra yemeğe oturduk.

Atatürk yemekte:

‘- Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz, en münasip zaman gelmiştir’ dedi.Yarın 29 Ekim; Cumhuriyetin Kuruluşu’nun 84. Yıldönümü - 5

Bu hususta hepimiz mutabıktık. Derhal ertesi günü grup toplantısında tatbik edeceğimiz taktiği görüşmeye başladık. Evvela hepimiz, güvendiğimiz kimselere durumu açıklayacak ve müzakereler sırasında söz almalarını sağlayacaktık. Bunlar arasında hitabet bakımından kuvvetli olan Vasıf Çınar, Mustafa Necati, Recep Peker gibi, cumhuriyet fikrine Atatürk’ten de daha ateşli bir şekilde sarılmış gençler vardı. Sonra Abdurrahman Şeref, Yunus Nadi, Eyüp Sabri, Hamdullah Suphi vardı. Bir de Fıkıh müderrisi Seyit Bey vardı ki, ertesi günü yaptığı güzel konuşma ile cidden tesirli olmuştu.

İşte bu arkadaşlara haber verip konuşmalarını hazırlamalarını kararlaştırdık. Halit Paşa müzakereler sırasında etrafa dikkat edecek, herhangi bir taşkınlıkta bulunmaya kalkışanları ikaz edecekti.

Kararlaştırılan taktiğimize göre müzakereleri Fethi Bey açacak ve yeni bir hükümet teşkili için bir gün evvel neticesiz kalan görüşmelere devam edilecekti. Bir liste üzerinde anlaşmaya varılamayıp işin çıkmaza girdiği sırada Kemalettin Sami Paşa bir takrir vererek meselenin halli için Atatürk’e başvurulmasını isteyecekti. Atatürk buhranın çözümü için Anayasa’da değişiklik yapılması gerektiğini ve Cumhuriyet’in kabulü icap ettiğini söyleyecek, bu fikir de tespit edilmiş hatipler tarafından desteklenecekti.

Atatürk’e karşı gizli bir muhalefetin kurulduğunu hissediyorduk. Ayrıca Cumhuriyet fikrine kesinlikle mukavemet eden hocalar da bir hayli kalabalık bir gruptular. Bunların, müzakereler sırasında yapacakları itirazlar ve çıkaracakları gürültüler memlekette temenni etmediğimiz akislerin uyanmasına yol açabilirdi. Bizim arzumuz, Cumhuriyet’in Meclis’te büyük bir çoğunluk, hatta ittifakla kabulünü sağlamaktı. Bunu yapabildiğimiz takdirde Cumhuriyet, kuvvetli bir şekilde doğmuş olacaktı. Aleyhte yapılması muhtemel propagandaların tesiri azaltılacaktı.

O gece biz Köşk’ten ayrıldık. İsmet Paşa kaldı ve Atatürk’le beraber, Cumhuriyet’in ilanı için Anayasada yapılacak değişikliğin layihasını hazırladılar.”” n

(“”Atatürk ve Cumhuriyet””, Milliyet, 1 Kasım 1963)

 

 RUŞEN EŞREF ÜNAYDIN

“”Herkese birer küçük kağıt getirildi””

“”Çankaya’nın bir tepeciğinde, bir katlı küçücük bir yazlık evin, yarısı salon, yarısı da yemek odası olarak kullanılır geniş girişindeydik. Köşk tamir olduğundan Gazi bu küçük dairede oturuyordu.

O akşam Tayyare Cemiyeti Reisi, Rize mebusu Fuat Bey ile birlikte Gazi Hazretlerini ziyarete gitmiştik. Bizi lütfen yemeğe alıkoydu.Yarın 29 Ekim; Cumhuriyetin Kuruluşu’nun 84. Yıldönümü - 7

Sofrada onun etrafında İsmet Paşa, Kazım Paşa, Ali Fethi Bey, kolordusundan izinli olarak gelmiş Kemalettin Sami Paşa vardı. Gazi, Kemalettin Sami Paşa’nın yanına geçti. Benim yerim de onun karşı tarafında, lacivert giyimli, çetin yüzlü sivil bir zatın yanındaydı. Bu zat da Kolordu Komutanı Halit Paşa imiş. Adını tabii, çok duymuştum, kendisini ilk defa görüyordum. Sarışındı, gençti. Duruşundan, kaşlarının çatıklığından, asabi mizaçlı olduğu belli idi. Hiç konuşmuyordu. Esmer renkli Kemalettin Sami Paşa ise güler yüzlü, genç bir neşe ile bazı hatıralar anlatıyordu.

Büyük atılganlıklarından önce, çoğu zaman, kendine has bir susma ve dinleme devri geçiren Gazi, içinden kaynaşır bir dış sükunla zırhlı idi.

Söz, İcra Vekilleri Heyeti buhranına geçti; görülüyordu ki kurulan hükümet makinesi bir sedde dayanmış kalmış, daha ilerisine aşamıyor. Engelin giderilmesi için herkes bir çare düşünüyordu. O çarenin adını, yemekten sonra açıktan açığa ilkin o koydu:

‘Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz’ dedi.

Bu kararı, sofrasında bulunanların hepsi memnunlukla tasvip ve kabul etti.

O zamana kadar hiç ağzını açmamış olan yanımdaki zat birdenbire keskin, kısa cümlelerle bu kararı alkışladı; hatta Gazi Hazretlerinin yarınki parti toplantısına dair orada, sofrasında bulunanlara verdiği vazife ve talimatı, nokta şaşmaz bir düzgünlükle tatbik edebilmek için yazmak isteğinde bulundu. Bunun üzerine, herkese birer küçük kağıt getirildi. Gazi Hazretleri yapılacak şeyi üç veya dört madde üzerinde toplayıp yazdırdı. Herkes kendi notunu kendi cebine koydu.

Saat on bire doğru Gazi, misafirlerine müsaade verdi. Vedalaşıldı. Derin bir sessizlik içinde, huzurundan çıkıldı. Yalnız İsmet Paşa yanında kaldı.

Yarın ne olacaktır? Bunu henüz başka hiç kimse bilmiyordu. Fakat o akşam, onun sofrasında bulunmuş olanların hepsi biliyordu ki şüphesiz, yarın Türkiye’de bir başlangıç olacaktır.””

(“”İstiklal Yolunda””, TTK Yayınları, 1960)

 

Can Dündar’ın Milliyet Gazetesi’nde Yayınlanan Makalesi

 

Diğer Haberler

Bizi Takip Edin

26,500BeğenenlerBeğen
3,252TakipçilerTakip Et
3,989AboneAbone Ol
- Reklam -spot_img

Güncel Haberler